Op welke manier zijn wij, mensen, verweven met landschappen, bergen, bodem, water en lucht, inclusief dieren, schimmels en planten? En hoe denken en schrijven we daarover? Die vragen maken zowat het levenswerk uit van de Britse natuurschrijver Robert Macfarlane: hij heeft inmiddels een tiental boeken op zijn naam staan die geliefd zijn bij natuur- en taalliefhebbers. En als professor Literature and Environmental Humanities aan Cambridge spendeert hij zeker zoveel tijd in de collegezaal of de bibliotheek als in het vrije veld.

Macfarlane gebruikt zijn pen ook om ons te wijzen op de kwetsbaarheid van ecosystemen en de schoonheid van het web van het leven. In zijn nieuwe boek Leeft de rivier? maakt hij het cruciale belang van rivieren voor continentale ecosystemen invoelbaar. Hij laat daarvoor mensen aan het woord wier levensloop nauw verweven is met een waterloop: activisten die opkomen voor de rechten van hun rivier. Zij maken deel uit van een wereldwijde beweging die ijvert voor natuurrechten en die uitgaat van de intrinsieke waarde en kwetsbaarheid van ecosystemen. Zo hopen ze meer te bereiken dan de bestaande milieuwetgevingen die in de eerste plaats de mens en diens economie en gezondheid willen beschermen.

Amnesie

Macfarlane neemt ons mee op pad en bezoekt een aantal rivieren die bedreigd worden door mijnbouw, boskap, vervuiling of dammen en waterkrachtcentrales. In Ecuador trekt hij het nevelwoud in op zoek naar de bron van de Los Cedros, in Chennai doorkruist hij het stroomgebied van drie rivieren die daar in de Indische Oceaan uitmonden en in Canada raft hij op de Eksterrivier.

Meer nog dan in zijn vorige boeken is dit een reisverhaal waarin zijn reisgenoten de hoofdrol spelen en waarbij eerder poëzie en avontuur de toon aangeven dan biologie of geologie. Zijn metgezellen zijn excentrieke figuren die, opvallend, allemaal een groot verlies te verwerken hebben en dankzij een rivier rust vinden tijdens hun rouwproces. Dit raakt aan de kern van Macfarlanes verhaal en aan wat wellicht ook zijn eigen drijfveer is: het verdriet om de ondergang van de natuur. Dat was in zekere zin ook in zijn eerdere boeken een rode draad, maar in Leeft de rivier? is het een prominent thema.

Met de teloorgang van landschappen verliezen we ook collectieve herinneringen aan hoe het vroeger was. In eerdere boeken, zoals The lost words ( Verloren woorden ) en Landmarks , inventariseert Macfarlane woorden en begrippen die dreigen te verdwijnen uit de taal. En als we plant, dier of landschapselement niet meer kunnen benoemen, worden die ook gewist uit ons bewustzijn en geheugen. Deze ecologische amnesie verklaart waarom elke generatie niet meer weet wat er de vorige dertig jaar aan natuur verloren is gegaan.

Vandaar het belang van plannen om rivieren opnieuw de ruimte te geven, of van het lopende burgerwetenschapsproject Watermonsters, dat het verlies van water en zijn kwaliteit in beeld brengt. Macfarlane maakt de urgentie invoelbaar zoals we van hem gewoon zijn, in een lyrische mengeling van eigen ervaringen en literatuur, van Ursula Le Guin en het Gilgamesj-epos tot Nan Shepherd en Samuel Taylor Coleridge.

Rivieren hebben in ons dichtbevolkte en volgebouwde land hun aanzien en aanwezigheid verloren, maar voor de reisgezellen van Macfarlane is water essentieel en levengevend. Zij beantwoorden de vraag uit de titel met een volmondig ja. Veel inheemse culturen, ingebed in een animistische cultuur, zijn verweven met het water. De zorg voor rivierstelsels is een heilige plicht en al duizenden jaren een tribale verantwoordelijkheid. Zij voelen zich onderdeel van het stroomgebied. Bronnen en stromen dragen in veel culturen een diepere betekenis. Rivieren zijn de levensaders van ecosystemen en vormen een sleutelfactor in de gezondheid van het land. Deze thematiek wordt overigens meer empirisch en filosofisch uitgewerkt in het uitmuntende Rendre l'eau à la terre van de Franse ecofilosoof Baptiste Morizot, die nauwgezet verkent hoe we de verhouding tussen mens en water, stroom en oever, bever en drasland niet alleen kunnen (her)denken, maar ook in de praktijk brengen.

Levenswater

Macfarlane noemt zich een rationele denker die zelf worstelt met het idee dat een rivier leeft: “Je voorstellen dat een rivier leeft op een manier die groter is dan de som van de levens die erin leven is moeilijk, contra-intuïtief werk. Het vereist afleren, een proces dat veel moeilijker is dan leren.” Het lijkt hem niettemin te lukken. In een extatische ervaring aan een bulderende waterval na dagen van vasten, ontbering, slaapgebrek en de dood in de ogen te hebben gekeken, volgt de slotscène van zijn laatste reisverslag.

Hoe sympathiek ook, het is niet de meest overtuigende episode in een boek waarin lyrische bevlogenheid het soms haalt op ecologische scherpte. Echt overtuigen en waarlijk uitdiepen doet Leeft een rivier? dus niet, wat zonde is gezien het belang van het onderwerp. Overtuigender zijn de getuigenissen van de activisten die met hun lokale, tribale wijsheid ijveren voor rivierrechten. Hopelijk kan hun diep gewortelde boodschap met de steun van hedendaagse jurisdictie en wetenschap meer impact krijgen.

We moeten zorg dragen voor onze waterlopen, want drinkbaar water is een schaars goed en de achilleshiel van natuur en cultuur. Elk levend lichaam is een tijdelijke oase van water, zoals Morizot het verwoordt. Zorgen voor dat levenswater is zorgen voor onszelf en voor de rest van de natuur waarvan we een onderdeel zijn. Rivieren zijn zoals onze aderen, het water is als ons bloed. Water leeft niet, maar zonder kunnen we niet leven.

Een diepgravend, poëtische en persoonlijk getint onderzoek naar de sterfte van rivieren, natuurbescherming en de rechten van de natuur. Robert Macfarlane onderzoekt in dit boek de wereldwijde bedreigingen voor rivieren door vervuiling, droogte en indamming, en beschrijft de strijd om de rechten van rivieren en de natuur wettelijk te erkennen om verdere vernietiging te voorkomen. Het boek neemt de lezer mee op een reis langs drie grote stroomgebieden in Ecuador, India en Canada, en combineert cultuur- en natuurgeschiedenis, reportages en reisverslagen. Macfarlane verweeft deze elementen met natuurobservaties en verhalen over de strijd voor het behoud van deze waterwegen. Diepgaand, vaardig en poëtisch geschreven. Met zwart-witfoto's, -portretten en kaarten. Met name geschikt voor een geoefende lezersgroep. Robert Macfarlane (Halam, 1976) is een beroemde Britse schrijver en academicus. Hij schreef meerdere boeken, o.a. ‘Verloren woorden’ en ‘De oude wegen’, over wandelingen.